Die feloranje bessen, die perfecte afsluiter van het kerstdiner, zijn voor velen een vanzelfsprekendheid. Maar achter die zeldzame delicatesse schuilt een genetisch mysterie dat wetenschappers nu pas écht kunnen ontrafelen. Wat hebben bessen die traditioneel in de Noorse bossen groeien met de Vikingen en waarom is het genoom van de mol te vergelijken met een achtmaal uitvergrote roman?
U leest dit artikel omdat de mol (of Rubus chamaemorus) niet zomaar een vrucht is. Het is een kroonjuweel van de Scandinavische natuur. En dankzij een gigantisch internationaal project, dat nu al 'de maanreis van de biologie' wordt genoemd, weten we nu iets fundamenteels over hoe deze plant is ontstaan. Dit is geen standaard natuuronderzoek; dit is een genetische spoorzoekerij op het hoogste niveau.
Het genome project: een genetische operatie van formaat
Sinds 2018 zijn biologen wereldwijd bezig met het in kaart brengen van het DNA van bijna al het meercellige leven op aarde. Een onderneming van tien jaar die de menselijke mapping uit 2003 doet verbleken.
Waarom de mol zo'n uitdaging was
Molbessen zijn populair, vooral rond de feestdagen hier in Nederland en België, maar hun genetica is notoir complex. Het is de reden waarom ze zo lastig te kweken zijn uit zaad, en waarom je ze zelden op de reguliere groentekraam vindt.
Wat maakt de mol zo bijzonder vanuit genetisch oogpunt?
- Mensen zijn diploïd: we hebben twee sets chromosomen (één van elke ouder).
- De mol is octoploïd: hij heeft maar liefst acht sets chromosomen! Stel je een boek voor dat achtvoudig is gedupliceerd.
Dr. Marius A. Strand van de Universiteit van Oslo, een van de experts, legt het uit: "Bij het lezen moet het DNA in stukjes worden gehakt. Als je acht extreem gelijkende stukken hebt, is het bijna onmogelijk om ze correct weer in volgorde te puzzelen."
De onverwachte vondst: genetische schatten
Veel wetenschappers vreesden dat het in elkaar zetten van het mollen-genoom een nachtmerrie zou worden door de vele herhalingen. Maar de realiteit bleek anders.
Tot ieders verrassing was het relatief eenvoudig. De reden? De 'tekst' van de acht sets was veel gevarieerder dan verwacht. Bovendien is de huidige technologie zo goed dat het DNA minder drastisch versnipperd hoeft te worden, wat de puzzel vergemakkelijkt.
Twee oeroude stamvaders
De grootste verrassing kwam toen de onderzoekers de evolutionaire afkomst analyseerden. De mol is een mengelmoes van verschillende soorten uit de Rubus-familie (waar ook de braam en framboos toe behoren).
Maar de samenstelling was scheefgetrokken. Slechts twee van die acht chromosoomsets staken er echt uit. Dit duidt erop dat de mol niet in één keer is ontstaan, maar door meerdere, geleidelijke kruisingen.
Het lijkt erop dat de mol deels afstamt van de Noordelijke Rubus-soorten, met de kruipbraam (Rubus arcticus) als een zeer waarschijnlijke naaste verwant, en deels van Amerikaanse soorten.
Terwijl wij in Nederland de prijzige bessen op onze borden deponeren, fungeerden ze ooit mogelijk als een vitamine C-bom om scheurbuik tegen te gaan – zelfs Fridtjof Nansen nam honderden kilo’s mee op zijn poolreis!
Hoe dit de toekomst van conservering beïnvloedt
In de praktijk betekent dit dat we nu de blauwdruk hebben van een extreem veerkrachtige plant. Hoewel het kweken lastig is, biedt het genetische inzicht hopelijk openingen voor toekomstige, duurzamere teeltmethoden, waardoor deze zeldzame vrucht minder afhankelijk wordt van de ongerepte veengebieden.
Wist je dat Vikingen al wisten van de gezondheidsvoordelen van de mol? Wat is jouw favoriete, misschien wat vergeten, vrucht uit de Nederlandse natuur die absoluut 'gered' moet worden voor toekomstige generaties?
