Voelt het soms alsof de tijd sneller gaat nu je ouder wordt, of juist vertraagt tijdens een spannende gebeurtenis? Je bent niet gek. Maar wat als de fundamentele richting van de tijd – van verleden naar toekomst – simpelweg een truc van ons brein is? Natuurkundige Alberto Casas, wiens boek La ilusión del tiempo voor opschudding zorgt, stelt dat onze dagelijkse ervaring van tijd de grootste collectieve hallucinatie is.
Dit is geen filosofische hersenkraker, maar een stelling die geworteld is in de harde natuurkunde, van Einsteins relativiteit tot kwantummechanica. Als we de wiskunde van het universum induiken, zien we geen pijl van tijd. Waarom nemen wij die dan zo stevig waar? Je moet doorklikken om te ontdekken hoe de ‘wanorde’ in het universum bepaalt wat je je kunt herinneren en wat je toekomst is.
De fysica heeft geen ‘richting’
Als je de fundamentele natuurkundige vergelijkingen bekijkt, zie je iets opmerkelijks: ze werken net zo goed achteruit als vooruit. Er is een correlatie tussen gebeurtenissen in de tijd, maar de wetten zelf dicteren nergens dat het verleden moet voorafgaan aan de toekomst.
Casas legt uit: “In de fundamentele vergelijkingen van de natuurkunde zie je niet dat de tijd voortschrijdt van verleden naar toekomst. Het is hoogstwaarschijnlijk een interpretatie van ons brein over hoe de dingen werken.”
Dit klinkt misschien als sciencefiction, maar het is de kern van zijn argument. Denk aan de oude Grieken die dachten dat de zon om de aarde draaide. Op onze menselijke schaal was dat een prima benadering van de werkelijkheid. Zo is onze lineaire tijdservaring óók een benadering die past bij onze dagelijkse schaal.
Waarom herinneren we ons het verleden en de toekomst niet?
De sleutel tot deze ‘hallucinatie’ ligt niet in de tijd zelf, maar in entropie, oftewel wanorde. Dit is het concept dat de onomkeerbare richting van de tijd verklaart.
- Lage Entropie = Verleden: Het verleden wordt gekenmerkt door situaties met lage entropie (lage wanorde). Denk aan de perfect gestapelde stenen van een piramide. Dit vereist een enorme hoeveelheid georganiseerde energie.
- Hoge Entropie = Toekomst: De toekomst beweegt altijd naar meer wanorde. Omdat wanorde gemakkelijker is, laten gebeurtenissen met hoge entropie (zoals de verspreiding van rook) geen duidelijke, herkenbare ‘records’ achter.
Ons vermogen om het verleden te onthouden komt doordat herinneringen registraties zijn van situaties met relatief lage entropie. De toekomst, als een reeks bijna oneindig veel mogelijke toestanden van hoge entropie, kan niet worden vastgelegd. Daarom ervaren we de constante stroom naar meer wanorde als ‘toekomst’ en de geordende staat als ‘verleden’.
Tijd is relatief, hoe zit het met jouw dagelijkse leven?
Je voelt misschien dat de tijd overal even snel gaat, maar de relativiteitstheorieën van Einstein bewijzen het tegendeel. Zelfs in Nederland merken we dit, al is het marginaal.
De praktische (maar onmerkbare) kloof:
- Tijd vertraagt naarmate je dichter bij een grotere massa bent (zwaartekracht).
- Tijd vertraagt naarmate je sneller beweegt.
Casas geeft een schokkend, maar geruststellend voorbeeld: “De tijd verloopt langzamer in je hoofd dan in je voeten.” Maar voor een leven van 80 jaar is het verschil tussen je hoofd en je tenen een honderd miljoenste van een seconde. Kortom: die nieuwe NS-trein gaat je leven niet significant verlengen.
Wat als kwantumfysica het hele idee opblaast?
De kwantummechanica maakt het nog ingewikkelder. In de klassieke fysica kon je, als je de positie van elke deeltje wist, de toekomst en het verleden reconstrueren. De kwantumwereld introduceert waarschijnlijkheid. Zelfs met alle informatie kun je niet met 100% zekerheid zeggen wat er gebeurde of gaat gebeuren.
Dit opent de deur naar de 'Many-Worlds' theorie van Everett. Binnen deze hypothese, die door sommige serieuze fysici wordt overwogen, splitst het universum zich bij elke kwantuminteractie. Elke mogelijke persoonlijke geschiedenis wordt in een andere tak van de realiteit gerealiseerd.
Je bent dus niet gebonden aan één levenspad. Alhoewel dit niet de meerderheidsopvatting is onder fysici, is het een plausibele implicatie van de wiskunde. Het betekent dat de realiteit die jij nu ervaart slechts één sliert is in een onvoorstelbaar complex, takkend geheel.
Reizen door de tijd: toekomst ja, verleden nee?
Reizen naar de toekomst is, theoretisch, veel eenvoudiger dan naar het verleden. Een langdurige reis met bijna lichtsnelheid en je keert terug naar een Aarde die honderd jaar verder is. Technologisch is dit een brug te ver, maar het is mogelijk binnen de relativiteitstheorie.
Reizen naar het verleden daarentegen vereist exotische zaken zoals negatieve energie of stabiele wormgaten. Veel natuurkundigen, net als Stephen Hawking, vermoeden dat de 'chronologie beschermingsvermoeden' – de samenkomst van quantumfysica en relativiteit – zal bewijzen dat tijdreizen naar het verleden simpelweg onmogelijk is.
De harde pil: Hebben we wel vrije wil?
Dit is misschien wel de meest confronterende conclusie uit de 20e-eeuwse fysica.
Met klassieke natuurkunde is vrije wil een illusie: als je de begintoestand kent, is alles vooraf bepaald. Kwantumfysica voegt willekeur toe, maar dat betekent niet dat jíj de controle hebt. De kansen zijn vastgelegd; jij kunt de uitkomst van de dobbelsteen niet beïnvloeden.
“Het is geen prettige conclusie, maar in het licht van onze huidige kennis van de natuur lijkt hij onontkoombaar,” aldus Casas. Tenzij er nog fundamentele wetten ontdekt worden, lijken onze acties diep geworteld in een voorgeprogrammeerde waarschijnlijkheidsstructuur.
Maar is dit dan zinloos? Absoluut niet. Casas biedt een troostend perspectief. Als het idee dat de tijd lineair voortschrijdt een perceptuele truc is, geeft dat hoop. De feiten, het heden én de toekomst, bestaan op een bepaalde manier nog steeds, ook al ervaren wij ze sequentiëel. Einstein gebruikte dit idee om een vriend te troosten over een verlies: de dood is niets, want verleden, heden en toekomst zijn slechts illusies.
Welke van deze harde, ongemakkelijke waarheden over tijd en realiteit vindt jij het moeilijkst te accepteren? Laat het ons weten in de reacties!
